Οικονομία και Ελευθερία

Με την κατάρρευση όλων των άλλων κοσμοειδώλων η οικονομική ανάπτυξη φορτίζεται συμβολικά και αξιακά ως ο μόνος εναπομένων κοινός και αναμφισβήτητος στόχος. Όλα υπάγονται στο αίτημα της μεγιστοποίησης των οικονομικών μεγεθών, όλες οι επιλογές και πολιτικές κρίνονται και αξιολογούνται, σχεδόν αποκλειστικά, σε σχέση με την επίτευξη μιας ατέρμονης οικονομικής ανάπτυξης. 

Τα κύρια αιτήματα των ατόμων-πολιτών σε ολόκληρο τον κόσμο είναι οικονομικά, πράγμα που ισχύει ακόμα περισσότερο αν λάβουμε υπόψη μας τις τεράστιες και αυξανόμενες εισοδηματικές ανισότητες τόσο ανάμεσα στις χώρες όσο και στο εσωτερικό τους.

Ανάμεσα στις πολλές πτυχές της σημερινής πραγματικότητας που έχουν συλλάβει τη φαντασία των αναλυτών, των πολιτικών ηγεσιών και φυσικά των γραφειοκρατών, είναι η επονομαζόμενη οικονομική παγκοσμιοποίηση. 

Αφήνοντας κατά μέρος την απλά χυδαία αυτή έκφραση, όπως φυσικά αυτή χρησιμοποιείται για να εκφράσεις τις επιλογές ενός αδίστακτου κερδώου Ερμή, δεν μπορώ να αμφισβητήσω ότι είναι ένα κρίσιμο θέμα.

Αυτή η νομαδοποίηση των καπιταλιστικών οικονομιών έχει δύο σκέλη: τεχνικο-οικονομικό και πολιτικο-πολιτισμικό. Οι τεχνικο-οικονομικές ρίζες της κινητικότητας είναι τα χαμηλότερα κόστη για τα μεταφερόμενα προϊόντα και υπηρεσίες, και τις μεταφερόμενες ψηφιακές πληροφορίες. Η πολιτική διάσταση βασίζεται στη λαθεμένη, κατά την γνώμη μου, πεποίθηση ότι η απελευθέρωση του διεθνούς εμπορίου μπορεί να κινητοποιήσει την οικονομική ανάπτυξη σε όλες τις περιοχές του κόσμου.

Παρά το γεγονός ότι η οικονομική ανάπτυξη και ελάττωση των κοινωνικών ανισοτήτων δεν είναι αναγκαστικά παράλληλες, δεν κινητοποιούν δηλαδή αυτόματα η μία την άλλη, οι παραπάνω θεωρήσεις της παγκοσμιοποίησης δημιουργούν ένα νέο, κατά τη γνώμη μου δυναμικά επικίνδυνο για τον άνθρωπο και  τη φύση, πολιτισμό, που χρειάζεται ανάλυση και  την υιοθέτηση ενός νέου Λόγου.

Γιατί αυτός ο «πολιτισμός» της αγοράς καθορίζει μια νέα παγκόσμια πολιτική, που όμως δεν γίνεται παραγωγός καθολικού νοήματoς της «κοινής μοίρας και ουσίας του ανθρώπου» και δεν ενεργοποιεί μηχανισμούς ανάπτυξης και διάχυσης των διαφορετικών ειδών πολιτισμού.

Στο γιατί η συγκεκριμένη παγκόσμια ανάπτυξη παράγει αυτόν τον «πολιτισμό» και όχι κάποιον «άλλον», απάντηση δίνει ο Καστοριάδης: «η κεντρική φαντασιακή σημασία του καπιταλισμού είναι η απεριόριστη επέκταση της (ψευδο) ορθολογικής (ψευδο) κυριαρχίας».

Επομένως, η Ευρωπαϊκή κουλτούρα θεμελιώνεται σήμερα στη θέση του «δικαίου του ισχυρότερου» ώστε η προσωπική ευημερία να στηρίζεται στην κυριαρχία και την ιδιοποίηση.

Όμως, μια κοινωνία και ειδικότερα ένας πολιτισμός, ρυθμισμένη να υπηρετεί τη βλέψη της για κυριαρχία και έλεγχο, κατά πόσο μπορεί να είναι ελεύθερη; Απλά δεν μπορεί. Διότι η κυριαρχία προϋποθέτει γενίκευση, απάλειψη της διαφορετικότητας. Προϋποθέτει δηλαδή όλους εκείνους τους όρους που καθιστούν δυνατό τον ανταγωνισμό σε όλα τα πεδία αλλά ευνοούν την καταστολή της ελευθερίας των συντελεστών τους.

Στο δίλημμα του σύγχρονου ανθρώπου ανάμεσα στην χωρίς μεγιστοποίηση του κέρδους ελευθερία και στην ευημερούσα χειραγώγηση, ο τελευταίος δεν φαίνεται να έχει επιλέξει τίποτα. Επιμένει να διεκδικεί την μη χειραγώγηση και την ευημερία. Μέσα σε αυτήν την αδράνεια της νοηματοδότησης, η ελευθερία ορίζεται απλώς και μόνο ως αντίθετο της καταστολής.

Για να διατηρηθεί ο πολιτισμός θα ήταν λογικότερο να συνδέσουμε την ελευθερία με διαδικασίες υπέρβασης του ισχύοντος. Τέτοιες διαδικασίες υπέρβασης όχι μόνο στο πεδίο της επιστήμης, αλλά παντού όπου συντελούνται, τροφοδοτούνται από την φαντασία, όπου ωστόσο , δεν βρίσκουμε τη φρόνηση όσο την τόλμη.

Φαίνεται ότι η τελευταία σπανίζει σήμερα, θύμα και αυτή της προσωπικής μας οικονομικής ευημερίας. Η πολιτισμική μας παράδοση έχει ευτυχώς επιδείξει μια αξιοσημείωτη δυναμικότητα και ανθεκτικότητα και καλείται σήμερα να επιτύχει κάτι πιο σημαντικό. Στο ζοφερό κόσμο που δημιουργούμε και περιγράψαμε εν συντομία παραπάνω, καλείται να απελευθερώσει τον άνθρωπο, να προετοιμάσει τους όρους για την ανθρώπινη χειραφέτηση, την χειραφέτηση της συνείδησής του. Καλείται τέλος να εξανθρωπίσει την τεχνο-επιστήμη και την οικονομία υπερβαίνοντας την «δήθεν» αντίθεση ύλης-πνεύματος. 

Η ίδια η ελληνική γραμματεία αποσαφηνίζει το νόημα της υπέρβασης που απαιτείται. Έχει πιθανότητα επιτυχίας, γιατί στερείται εσχατολογικού και σωτηριολογικού πνεύματος. Οι συνθήκες όμως φοβάμαι είναι αρνητικές.

(*)  O Νίκος Μαρκάτος είναι Ομότιμος Καθηγητής του  ΕΜΠ, π.Πρύτανης