Χαν βαν Μέεγκερεν: Ο πλαστογράφος που ζωγράφιζε σαν τον Βερμέερ και ξεγέλασε τον κόσμο της Τέχνης

Ένας ολλανδός ζωγράφος θα παρέμενε για πάντα στην αφάνεια αν δεν διέθετε την ικανότητα να εξαπατά τους «αλάθητους» ειδικούς της τέχνης.

Ο λόγος για τον «πλαστογράφο των πλαστογράφων» Χαν βαν Μέεγκερεν, τον πρώτο ποτέ παραχαράκτη του εικαστικού κόσμου που έγινε θρύλος και λαϊκός ήρωας, γεννώντας στην πορεία έναν μύθο αλλά αφήνοντας και γερή παρακαταθήκη για τους επιγόνους του.

Ο αποτυχημένος ζωγράφος στράφηκε στην πλαστογράφηση έργων τέχνης εξαιτίας της κακής υποδοχής που είχαν οι πίνακές του αλλά και των βιτριολικών κριτικών που λάμβανε συνήθως από τους ειδήμονες της τέχνης, με την οργή του να βρίσκει έτσι διέξοδο στην κατεύθυνση της διατήρησης του πανάκριβου τρόπου ζωής του.

Ο Μέεγκερεν άρχισε να παράγει πλαστά έργα των ολλανδών δασκάλων του 17ου αιώνα εκεί στη δεκαετία του 1920, αν και δεν κατάφερνε να ξεγελάσει κανέναν. Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1930 είχε γίνει όμως εξπέρ στον Βερμέερ αλλά και την εξαπάτηση: τώρα χρησιμοποιούσε βακελίτη στα χρώματά του, καθώς είχε βρει ότι η χρήση του υλικού έδινε στις μπογιές την εικόνα αλλά και την αίσθηση των αποξηραμένων ελαιοχρωμάτων που εμφανίζονταν στους πίνακες του Βερμέερ και των συγχρόνων του.

Αφού τα έψηνε στον φούρνο, τα έργα του έμοιαζαν πράγματι με τους πολυκαιρισμένους πίνακες των ολλανδών δασκάλων και περνούσαν μάλιστα και τους ελέγχους των ειδικών της εποχής!

Εκμεταλλευόμενος την απήχηση του Βερμέερ στον κόσμο της τέχνης και τους συλλέκτες (ο ολλανδός δάσκαλος είχε ανακαλυφθεί εκ νέου από τους ιστορικούς της τέχνης στη δεκαετία του 1860 και διέθετε ένα πολύ μικρό σώμα επιβεβαιωμένων έργων, 36 ακριβώς πίνακες), ο βαν Μέεγκερεν εκμεταλλεύτηκε τα κενά στην εργογραφία του καλλιτέχνη δημιουργώντας μια «πρώιμη θρησκευτική περίοδο» του Βερμέερ. Το πλαστό που έφτιαξε χαιρετίστηκε μάλιστα ως το νέο αριστούργημα του Βερμέερ που ήρθε στο φως!

Η ιστορία του έγινε γνωστή μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν οι συμμαχικές δυνάμεις έβαλαν σκοπό να επιστρέψουν τα κλεμμένα από τους Ναζί αριστουργήματα στους νόμιμους ιδιοκτήτες τους. Οι ειδικοί είχαν όμως πρόβλημα με έναν πίνακα που βρήκαν στην ιδιωτική συλλογή του ίδιου του Χέρμαν Γκέρινγκ, έναν πρώιμο Βερμέερ δηλαδή που δεν περιλαμβανόταν σε καμιά συλλογή του κόσμου.

Ξεδιπλώνοντας την ιστορία, τα ίχνη οδήγησαν σε έναν εκκεντρικό αλλά πλούσιο ολλανδό ζωγράφο, κάποιον βαν Μέεγκερεν, ο οποίος συνελήφθη τελικά το 1945 αντιμετωπίζοντας κατηγορίες συνεργασίας με τους Ναζί αλλά και ξεπουλήματος εθνικού θησαυρού.

Μπροστά στις σοβαρότατες αυτές κατηγορίες που επέφεραν τη θανατική ποινή, ο ζωγράφος ομολόγησε πως δεν είχε κάνει κάποιο αδίκημα καθώς ο Βερμέερ που πούλησε στον ναζιστή ήταν πλαστός! Κανείς δεν τον πίστεψε φυσικά, κι έτσι αναγκάστηκε να ζωγραφίσει άλλον έναν Βερμέερ για να αποδείξει την αθωότητά του, χρησιμοποιώντας την ίδια ακριβώς τεχνική αλλά και υλικά. Από τους 14 πλαστούς πίνακες που φιλοτέχνησε προπολεμικά, οι 9 είχαν πουληθεί αποφέροντάς του τεράστια κέρδη, μεταξύ των οποίων και το χαμένο αριστούργημα του Βερμέερ «Δείπνο στους Εμμαούς»!

Σχετικά δικαιωμένος, ο κορυφαίος πλαστογράφος του 20ού αιώνα πέθανε δύο μήνες μετά την καταδίκη του σε μόλις έναν χρόνο εγκλεισμού από ανακοπή καρδιάς, αναγκάζοντας πολλά μουσεία να εξαφανίσουν από τους τοίχους τους μερικούς Βερμέερ και μπόλικους ακόμα ολλανδούς δασκάλους…

Πρώτα χρόνια

Ο Χαν βαν Μέεγκερεν γεννιέται στις 10 Οκτωβρίου 1889 στο Ντέβεντερ της Ολλανδίας ως το τρίτο από τα πέντε παιδιά μιας μεσοαστικής καθολικής οικογένειας. Ο μικρός ανακάλυψε την κλίση του στη ζωγραφική ήδη από τα σχολικά του χρόνια και με τη βοήθεια του δασκάλου-μέντορά του ήρθε σε επαφή με τους ολλανδούς δασκάλους του παρελθόντος και τη λεγόμενη Χρυσή Εποχή της ολλανδικής ζωγραφικής.

Μαγεμένος από την τέχνη, ήθελε να σπουδάσει ζωγραφική, αν και ο πατέρας του τον ανάγκασε να φοιτήσει αντίθετα στην αρχιτεκτονική σχολή του Ντελφτ, της γενέτειρας δηλαδή του Βερμέερ! Έδινε όμως έμφαση μόνο στα μαθήματα ζωγραφικής και σχεδίου και σύντομα θα τα παρατούσε για να κυνηγήσει το όνειρο της τέχνης. Κι έτσι το 1913 θα βρεθεί να δουλεύει ως ζωγράφος με ειδίκευση στην προσωπογραφία, κάτι που θα τον ωθήσει να παρακολουθήσει μαθήματα ζωγραφικής στη Χάγη.

Εκεί θα πάρει τα πρώτα καλά συμβόλαια για πίνακες επί παραγγελία αλλά και τα πρώτα του βραβεία ως ζωγράφος. Έναν χρόνο πρωτύτερα, παντρεύτηκε μια συμμαθήτριά του στην ακαδημία τέχνης, η οποία είχε μείνει έγκυος στο πρώτο τους παιδί, που έμελλε να γίνει επίσης ζωγράφος (πέθανε το 1977 στο Άμστερνταμ).

Στη βασιλική πόλη της Χάγης ο βαν Μέεγκερεν έγινε σύντομα δημοφιλής πορτρετίστας, φιλοτεχνώντας πολλές προσωπογραφίες για την ακμάζουσα ανώτερη τάξη της πόλης. Τα πορτρέτα του αυτά σώζονται μάλιστα και αποκαλύπτουν τη δεξιοτεχνία του χρωστήρα του…

Η γέννηση του πλαστογράφου

Παρά την αρχική του φήμη όμως, ο ίδιος δεν ήταν καθόλου ευχαριστημένος ως προσωπογράφος. Πίστευε ακράδαντα πως ήταν ζωγραφική διάνοια και κάποια μέρα θα αναγνωριζόταν ως μεγάλος δάσκαλος της τέχνης, γι’ αυτό και ένιωθε ασφυκτικά στον περιορισμένο χώρο του πορτρέτου. Συνέχισε πάντως να δουλεύει πυρετωδώς και σύντομα απέσπασε θέση διδάσκοντα στη σχολή καλών τεχνών της Χάγης, την ίδια ώρα που η φήμη του ως προσωπογράφου εξαπλώθηκε στο Βέλγιο, τη Γαλλία, την Ιταλία και την Αγγλία.

Την ίδια εποχή χώρισε από την πρώτη του σύζυγο εξαιτίας των αμέτρητων απιστιών του και σύντομα ξαναπαντρεύτηκε μια ηθοποιό από την Ολλανδία. Η πρώτη του σύζυγος μετακόμισε στο Παρίσι και ο ίδιος βρισκόταν συχνά-πυκνά πια στη Γαλλία για να βλέπει τα παιδιά του.

Τόσο οι περιπέτειες της προσωπικής του ζωής όσο και η χλιαρή υποδοχή των έργων του από την κριτική της τέχνης τον ώθησαν να στραφεί στην πλαστογράφηση, κυρίως για να ξεσκεπάσει το σάπιο σύστημα της τέχνης: αν μπορούσε να ζωγραφίζει σαν τους μεγάλους δασκάλους του παρελθόντος και να πείθει τους ειδήμονες ότι οι πίνακες είναι αυθεντικοί, τότε είχε σίγουρα μεγάλη αξία ο χρωστήρας του και οι κριτικοί θα όφειλαν να τον αναγνωρίσουν ως διάνοια! Αυτό ήταν το αρχικό σκεπτικό των πλαστογραφημάτων του, αν και σύντομα θα είχε ένα ακόμα κίνητρο: τα τρελά ποσά που έπιανε ο Βερμέερ και ο Φρανς Χαλς στην αγορά της τέχνης.

Κι έτσι το 1932 κατέφυγε στη Νότια Γαλλία για να βάλει μπροστά το σχέδιό του. Αρχικά μάλιστα φιλοτεχνούσε αντίγραφα του Φρανς Χαλς τα οποία δεν προσπαθούσε να περάσει ως αυθεντικά, καθώς αυτό που τον ενδιέφερε ήταν να αναγνωριστεί ως μεγάλος σχεδιαστής. Οι κριτικοί υποδέχτηκαν την αντιγραφική δουλειά του με επιφυλακτικότητα όμως, αναγκάζοντας τον βαν Μέεγκερεν να αλλάξει στρατηγική.

Τώρα είχε σκοπό να φτιάξει έναν πίνακα στα πρότυπα της μεγάλης σχολής των ολλανδών δασκάλων αναγκάζοντας σύσσωμη την κοινότητα της τέχνης να τον υποδεχτεί ως αριστούργημα! Κάτι που πράγματι έγινε. Το πλαστογράφημα «Δείπνο στους Εμμαούς» με την υπογραφή του Βερμέερ που παρήγαγε χαιρετίστηκε ως πρώιμο αριστούργημα του ολλανδού δασκάλου, χαρακτηρίστηκε ως ο παλιότερος πίνακας του Βερμέερ και βρήκε σύντομα τον δρόμο του για μουσείο του Ρότερνταμ, το οποίο τον χρυσοπλήρωσε μάλιστα (κάπου 4,5 εκατ. ευρώ σε σημερινές τιμές!). Το διασημότερο πλαστογράφημα όλων των εποχών κρεμόταν πια σε τοίχο μουσείου και πολλοί έσπευδαν να το χαρακτηρίσουν ως το καλύτερο δείγμα της έξοχης ζωγραφικής δουλειάς του Βερμέερ!

Το έργο πήρε έξι χρόνια για να ολοκληρωθεί (1932-1937), στα οποία ο βαν Μέεγκερεν τελειοποίησε την πλαστογραφική τεχνική του ώστε να μοιάζει η λαδομπογιά με ελαιόχρωμα αιώνων και να διαθέτει τα χαρακτηριστικά «σπασίματα» του χρώματος που συναντάται σε παλιούς πίνακες. Είχε ήδη κάνει εξάσκηση στο ύφος του Φρανς Χαλς, με τα πλαστογραφήματά του να βρίσκουν επίσης τον δρόμο για ιδιωτικές συλλογές. Ήταν εξάλλου τα χρόνια του ναζισμού και πολλοί ολλανδοί κροίσοι έσπευδαν να αγοράσουν αριστουργήματα ώστε να τα σώσουν από τις αρπακτικές διαθέσεις των Ναζί.

Το 1938, με τα εκατομμύρια που είχε τσεπώσει από τα πλαστογραφήματά του, αγόρασε μια έπαυλη στη Νίκαια της Γαλλίας και εγκαταστάθηκε εκεί συνεχίζοντας να κοπιάρει τον Βερμέερ. Στους τοίχους δε της έπαυλης κρέμονταν αυθεντικά έργα των δασκάλων της Χρυσής Εποχής της ολλανδικής τέχνης, τα οποία αγόραζε ο βαν Μέεγκερεν με τα κέρδη από τα πλαστογραφήματά του.

Το 1939, με τα σύννεφα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου να έχουν μαζευτεί πάνω από την Ευρώπη, επέστρεψε στην Ολλανδία και εγκαταστάθηκε σε ένα χωριουδάκι, συνεχίζοντας πάντα την παραγωγή πλαστών πινάκων σε ύφος Βερμέερ, Φρανς Χαλς και άλλων μαέστρων της τέχνης του Βορρά. Τον Δεκέμβριο του 1943 εγκαταστάθηκε στο Άμστερνταμ με την οικογένειά του, βλέποντας την προσωπική του περιουσία να ανέρχεται πια στα 25-30 εκατ. ευρώ (σημερινές τιμές). Πλέον ζούσε σαν βασιλιάς και διέθετε αμέτρητα σπίτια, χωράφια, χρυσαφικά και έργα τέχνης (κάπου 52 σπίτια στο Άμστερνταμ και 15 αγροικίες στο ολλανδικό χωριουδάκι που διέμενε πρωτύτερα)…

Το απρόοπτο τέλος

Ένα από τα πλαστογραφήματα του βαν Μέεγκερεν βρήκε το 1942 τον δρόμο για την προσωπική συλλογή του Χέρμαν Γκέρινγκ! Ο ζωγράφος το είχε πουλήσει σε ναζιστή τραπεζίτη, αν και δεν ήταν η καλύτερη δουλειά του, καθώς οι καταχρήσεις είχαν αφήσει το στίγμα τους στο χέρι του: ποτό, τσιγάρο και εθισμός στη μορφίνη. Ευτυχώς για τον ίδιο, δεν υπήρχε διαθέσιμος αυθεντικός Βερμέερ ώστε να γίνει η σύγκριση, καθώς τα μουσεία είχαν κρύψει τις συλλογές τους για να γλιτώσουν από την αρπακτική επιδρομή της ναζιστικής λαίλαπας.

Κι έτσι το Νο 2 του Γ’ Ράιχ απέκτησε έναντι παχυλού ποσού τον πίνακα, τον οποίο έκρυψε τον Αύγουστο του 1943 σε αυστριακό ορυχείο, πλάι στα 6.750 έργα τέχνης που είχε υφαρπάξει ο Γκέρινγκ από την Ευρώπη. Τον Μάιο του 1945, τα συμμαχικά στρατεύματα βρήκαν τον κρυμμένο θησαυρό και σύντομα οι κριτικοί τέχνης είχαν στα χέρια τους έναν άγνωστο και αριστουργηματικό Βερμέερ. Ο ναζιστής τραπεζίτης ομολόγησε ότι τον είχε αγοράσει από τον ολλανδό ζωγράφο βαν Μέεγκερεν, ο οποίος συνελήφθη αμέσως (29 Μαΐου 1945) για το ξεπούλημα του εθνικού ολλανδικού πλούτου στους Ναζί!

«Είναι πλαστός», είπε ο βαν Μέεγκερεν στους ανακριτές, αλλά κανείς δεν τον πίστεψε. Η πλαστογραφία είχε εξάλλου μικρότερη ποινή από την εσχάτη προδοσία και ο δράστης θα έκανε τα πάντα για να γλιτώσει, σκέφτηκαν οι Αρχές. Και είχαν δίκιο, καθώς αντιμέτωπος με την εσχάτη των ποινών ο ζωγράφος ομολόγησε την πλαστογράφηση, μόνο που όλοι ήξεραν ότι κανείς δεν μπορούσε να ζωγραφίσει σαν τον Βερμέερ! Κι έτσι για να γλιτώσει τα χειρότερα αναγκάστηκε να φιλοτεχνήσει μέσα στο κελί ένα αντίγραφο του πλαστογραφήματός του, παραδεχόμενος παράλληλα και όλα τα άλλα πλαστά που είχε φτιάξει, για να πείσει τον εισαγγελέα ότι ήξερε τον Βερμέερ απέξω και ανακατωτά.

Κι έτσι το τελευταίο πλαστογράφημα του βαν Μέεγκερεν φιλοτεχνήθηκε πίσω από τα κάγκελα της φυλακής, με πλήθος δημοσιογράφους και φωτογράφους να απαθανατίζουν τις αξιομνημόνευτες στιγμές. Του πήρε από τον Ιούλιο μέχρι και τον Δεκέμβριο του 1945 να φτιάξει το νέο του πλαστογράφημα, το οποίο ήταν πειστήριο για την πολύκροτη δίκη του.

Η δίκη ξεκίνησε τον Οκτώβριο του 1947 (ο ίδιος είχε εντωμεταξύ αποφυλακιστεί, καθώς αποδείχθηκε πως ήταν πλαστογράφος και όχι προδότης, δεν είχε ξεπουλήσει καμιά εθνική περιουσία της Ολλανδίας στον Γκέρινγκ) και ειδική ομάδα εμπειρογνωμόνων από τα πέρατα της Ευρώπης εξέτασαν τα 8 πλαστογραφήματα του Βερμέερ και του Φρανς Χαλς που κόμισε ο βαν Μέεγκερεν στο πλαίσιο της υπερασπιστικής του γραμμής. Οι ειδικοί αποφάνθηκαν ότι οι πίνακες ήταν πλαστοί, ξύνοντας το κεφάλι τους πώς είχε καταφέρει ο εκκεντρικός ζωγράφος να ξεγελάσει ακόμα και τους πιο φημισμένους κριτικούς και ιστορικούς τέχνης. Η τεχνική του με τον βακελίτη, που έδινε στο χρώμα την παλιακή του αύρα, θεωρήθηκε το λιγότερο σατανική! Ο βαν Μέεγκερεν ήταν πράγματι τώρα σωστή διάνοια, αν και όχι στον τομέα που εκείνος θα ήθελε. Τον Νοέμβριο του 1947, το δικαστήριο τον καταδίκασε σε φυλάκιση ενός έτους για πλαστογράφηση και απάτη.

Περιμένοντας να μεταφερθεί στη φυλακή, ο βαν Μέεγκερεν επέστρεψε στο σπίτι του, όπου και πέρασε τους τελευταίους μήνες της ζωής του ελεύθερος. Η υγεία του ήταν όμως σε πολύ κακή κατάσταση, κι έτσι στις 26 Νοεμβρίου 1947 υπέστη διπλό έμφραγμα και άφησε την τελευταία του πνοή στο νοσοκομείο την 30ή Δεκεμβρίου, πάνω στην ώρα δηλαδή καθώς την επομένη θα μεταφερόταν στη φυλακή.

Στον απόηχο της πολύκροτης υπόθεσης του βαν Μέεγκερεν, πολλά μουσεία αφαίρεσαν μαγικά από τις προθήκες τους πίνακες του Βερμέερ και αρκετοί ιδιώτες συλλέκτες έκλαψαν τα λεφτά τους…