Ένας εφιάλτης αναδύεται από την Βαλτική Θάλασσα: Χημικές ουσίες από Α’ και Β΄ΠΠ ξεχύνονται στον βυθό

Κάτω από τα κύματα της Βαλτικής Θάλασσας βρίσκεται μια σιωπηλή αλλά αυξανόμενη απειλή – τα αποσυντιθέμενα υπολείμματα χημικών πυρομαχικών που απορρίφθηκαν μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Η περιοχή κινδυνεύει να μετατραπεί σε μία τοξική «λίμνη» θανάτου και οι συνέπειες για όλες τις χώρες θα είναι καταλυτικές.

Οι άνθρωποι θα πληρώσουν τις συνέπειες των δύο παγκοσμίων πολέμων τους ακόμα και μετά από 75 χρόνια.

Για χρόνια, αυτά τα όπλα παρέμειναν σε μεγάλο βαθμό ανέγγιχτα, θέτοντας έναν γνωστό κίνδυνο για τη θαλάσσια ζωή και τις παράκτιες κοινότητες.

Το ζήτημα έλαβε σοβαρή προσοχή τον 21ο αιώνα, καθώς οι επιστήμονες άρχισαν να κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για τους αυξανόμενους περιβαλλοντικούς κινδύνους.

Κελύφη δεκαετιών διαβρώνονται, εγείροντας το ενδεχόμενο διαρροών τοξικών ουσιών που θα μπορούσαν να προκαλέσουν μια ολοκληρωμένη περιβαλλοντική καταστροφή.

Τώρα, η Γερμανία κινείται για την ανάκτηση και την καταστροφή αυτών των βυθισμένων αποθεμάτων.

Ωστόσο, θεωρούμενο ως περιβαλλοντικός καθαρισμός, το έργο του Βερολίνου μπορεί στην πραγματικότητα να επιδεινώσει την περιβαλλοντική ισορροπία στη Βαλτική.

Η Ρωσία έχει επανειλημμένα τονίσει τη σημασία της συμμετοχής της σε αυτή τη διαδικασία, επικαλούμενη την ιδιότητά της ως άμεσα επηρεαζόμενου έθνους με σχετική εμπειρογνωμοσύνη.

Υπολογίζεται ότι 1,6 εκατομμύρια τόνοι πολεμικών πυρομαχικών, πολλά από τα οποία είναι φορτωμένα με χημικούς παράγοντες όπως αέριο μουστάρδας, λεβισίτη, σαρίν και ταμπούν, παραμένουν στον πυθμένα της Βόρειας και της Βαλτικής Θάλασσας.

Αυτά απορρίφθηκαν τόσο από τη Σοβιετική Ένωση όσο και από τους Συμμάχους στον χαοτικό απόηχο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου – οι Σοβιετικοί  φέρονται να έριχναν οβίδες μία προς μία, ενώ οι Δυτικές δυνάμεις βύθιζαν ολόκληρα πλοία.

Σήμερα, οι ακριβείς τοποθεσίες αυτών των υποβρύχιων οπλοστασίων δεν είναι πλήρως γνωστές.

Πολλά βρίσκονται κοντά στο νησί Μπόρνχολμ και στα ανοικτά των ακτών της Λετονίας, κοντά στη Λιεπάγια.

Αλλά η απειλή κάθε άλλο παρά έχει περιοριστεί. Κατεστραμμένα κελύφη ανασύρονται περιστασιακά σε δίχτυα αλιείας. Και με κάθε χρόνο που περνά, τα χαλύβδινα περιβλήματα διαβρώνονται περαιτέρω, επιτρέποντας σε τοξικές χημικές ουσίες να διαρρεύσουν στο νερό.

Σύμφωνα με τον Vladimir Pinaev, αναπληρωτή καθηγητή περιβαλλοντικής ασφάλειας και ποιότητας προϊόντων στο Πανεπιστήμιο RUDN, «Η παρουσία χημικών πυρομαχικών σε οποιοδήποτε υδάτινο σώμα είναι μια ωρολογιακή βόμβα».

Μετά από δεκαετίες βυθισμένες, αυτά τα βλήματα είναι πολύ σκουριασμένα και ενδεχομένως ασταθή.

«Ο πραγματικός κίνδυνος ξεκινά όταν τα περιβλήματα χάνουν την ακεραιότητά τους», εξήγησε ο Πινάεφ.

«Σε αυτό το σημείο, δεν κατανοούμε πλήρως πώς θα συμπεριφερθούν οι τοξικοί παράγοντες στο θαλάσσιο περιβάλλον – πόσο ισχυροί παραμένουν, πόσο μακριά θα εξαπλωθούν ή πόσο σοβαρά θα επηρεάσουν το οικοσύστημα».

Η λίστα των οργανισμών που κινδυνεύουν είναι μεγάλη. «Δεν επηρεάζεται μόνο το νερό», είπε. «Αυτές οι ενώσεις μπορούν να δηλητηριάσουν φύκια, θαλάσσια θηλαστικά, ψάρια, θαλασσοπούλια και μικροοργανισμούς. Και τελικά, ανθρώπους. Είμαστε οι τελικοί καταναλωτές στην τροφική αλυσίδα».

Ο μακροπρόθεσμος κίνδυνος; Δηλητηριασμένη τροφοδοσία με τρόφιμα, κατεστραμμένη αλιεία και μη αναστρέψιμη περιβαλλοντική κατάρρευση.

Πρόσφατες μελέτες επιβεβαιώνουν ότι τοξικά υλικά ήδη διαρρέουν στη θάλασσα.

Σύμφωνα με έρευνα του Κέντρου Ωκεανογραφικής Έρευνας GEOMAR Helmholtz, περίπου 3.000 κιλά διαλυμένων χημικών ουσιών έχουν ανιχνευθεί στη νοτιοδυτική Βαλτική, ειδικά γύρω από τον κόλπο του Κιέλου και τον κόλπο του Λύμπεκ.

Αν και τα τρέχοντα επίπεδα είναι κάτω από τα επίσημα όρια κινδύνου για την υγεία, η τάση είναι δυσοίωνη.

Μια μελέτη της Πολωνικής Ακαδημίας Επιστημών  διαπίστωσε ότι το αέριο μουστάρδας από μόνο του μπορεί να αποστειρώσει τα θαλάσσια οικοσυστήματα σε ακτίνα 70 μέτρων.

Το Υπουργείο Περιβάλλοντος της Γερμανίας  ξεκίνησε ένα πιλοτικό έργο ανάκτησης το 2023,  ξεκινώντας από τον κόλπο του Λύμπεκ.

Μετά από διαβουλεύσεις με 27 εμπειρογνώμονες στην εξουδετέρωση πυρομαχικών, την περιβαλλοντική επιστήμη και την κυβέρνηση, επιλέχθηκαν οι τοποθεσίες για τον αρχικό καθαρισμό. Η πιλοτική φάση  ολοκληρώθηκε τον Απρίλιο του 2025.

Οι αξιωματούχοι λένε ότι η τεχνολογία λειτουργεί καλά, αν και χρειάζεται προσαρμογές για περιοχές υψηλής πυκνότητας.

Τα περισσότερα από τα ανακτημένα πυρομαχικά δεν διέθεταν πυροκροτητές και εξήχθησαν με ασφάλεια με μηχανικά μέσα. Για όσα απαιτούν πυροδότηση, η Γερμανία χρησιμοποιεί υποβρύχια φράγματα για την προστασία της θαλάσσιας ζωής.

Ωστόσο, οι ειδικοί προειδοποιούν ότι ακόμη και οι καλά ελεγχόμενες εκρήξεις μπορούν να θέσουν σε κίνδυνο τόσο το περιβάλλον όσο και την ανθρώπινη ασφάλεια.

Οι γερμανικές αρχές υποστηρίζουν ότι δεν έχει εντοπιστεί περαιτέρω μόλυνση κοντά στις ζώνες ανάκτησης. Ωστόσο, οι επικριτές συνιστούν προσοχή. Όπως τόνισε ο Πινάεφ, «Πριν από την ανύψωση ή την καταστροφή οποιωνδήποτε πυρομαχικών επί τόπου, είναι κρίσιμο να διασφαλιστεί η ασφάλεια των ψαριών, των θαλάσσιων θηλαστικών και της ναυσιπλοΐας. Αυτές οι επιχειρήσεις είναι εγγενώς επικίνδυνες».

Πιστεύει ότι το έργο καθαρισμού θα πρέπει να ανατεθεί σε διεθνείς οργανισμούς με σχετική εμπειρογνωμοσύνη – κυρίως στον Οργανισμό για την Απαγόρευση των Χημικών Όπλων (OPCW). Ενώ ο OPCW εργάζεται κυρίως σε χερσαία οπλοστάσια, ο Pinaev πιστεύει ότι η συμμετοχή του σε υποβρύχιες επιχειρήσεις είναι απαραίτητη και καθυστερημένη.

Τόνισε επίσης την ανάγκη για ολοκληρωμένη περιβαλλοντική παρακολούθηση. «Χρειαζόμαστε συνεχή έρευνα στις ζώνες ταφής – χρησιμοποιώντας τηλεπισκόπηση και άλλες μεθόδους – και μια πλήρη αξιολόγηση του μακροπρόθεσμου αντίκτυπου που έχουν αυτές οι χημικές ουσίες στα θαλάσσια οικοσυστήματα», είπε.

Η ασφάλεια του προσωπικού που εργάζεται σε αυτές τις επιχειρήσεις αποτελεί επίσης ανησυχία. «Θα χρειαστούν περισσότερα από τον απλό προστατευτικό εξοπλισμό», προειδοποίησε. «Μιλάμε για πλήρεις στολές χημικής προστασίας – τουλάχιστον, πλήρη στρατιωτική χημική άμυνα».

Η Ρωσία υποστηρίζει εδώ και καιρό μια πολυμερή προσέγγιση για την αντιμετώπιση της τοξικής κληρονομιάς της Βαλτικής.

Το 2023, ο Σεργκέι Μπελιάεφ, διευθυντής του Δεύτερου Ευρωπαϊκού Τμήματος του ρωσικού Υπουργείου Εξωτερικών, προειδοποίησε ότι η εμπλοκή του ΝΑΤΟ στον καθαρισμό θα μπορούσε να αποσταθεροποιήσει ολόκληρη την περιοχή.

«Ανησυχούμε ολοένα και περισσότερο για τις προσπάθειες της Δύσης να ανακτήσει βυθισμένα χημικά όπλα της εποχής του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου χωρίς τη συμμετοχή βασικών ενδιαφερόμενων μερών», δήλωσε ο Μπελιάεφ. «Αυτές οι συζητήσεις πρέπει να πραγματοποιηθούν μέσω καθιερωμένων πλαισίων όπως η HELCOM, και η φωνή της Ρωσίας δεν μπορεί να αποκλειστεί».

Επισήμανε επίσης ένα πολιτικό αδιέξοδο: Οι δραστηριότητες της HELCOM έχουν ουσιαστικά παραλύσει λόγω των εντάσεων με τα δυτικά έθνη. Οι προσπάθειες παράκαμψής της με την προσφυγή στο ΝΑΤΟ ή στο Συμβούλιο των Κρατών της Βαλτικής Θάλασσας μόνο βαθαίνουν το χάσμα.

Ρώσοι αξιωματούχοι υποστηρίζουν ότι οι μονομερείς κινήσεις -ανεξάρτητα από το πόσο καλοπροαίρετες είναι- θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε επικίνδυνα λάθη. Όπως το έθεσε ο Αντρέι Κολέσνικοφ του Υπουργείου Εξωτερικών, «Οι κίνδυνοι είναι πολύ υψηλοί για να γίνει αυτό μια μονόπλευρη πρωτοβουλία».

Ο στρατιωτικός αναλυτής Βλαντιμίρ Γεβσέγιεφ υπογράμμισε τον επείγοντα χαρακτήρα της συνεργασίας. «Η Ρωσία πρέπει να αποτελέσει μέρος αυτής της διαδικασίας», είπε. «Ακόμα κι αν φαίνεται πολιτικά μη ρεαλιστικό αυτή τη στιγμή, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τα διακυβεύματα. Απαιτούνται ολοκληρωμένες αξιολογήσεις και η βιαστική δράση θα ήταν σοβαρό λάθος».

Σε μια άλλη εποχή, ίσως, αυτό το ζήτημα να είχε ενώσει αντί να είχε διχάσει. Κανένα έθνος δεν θέλει να δει τοξίνες από μια άλλη εποχή να επανεμφανίζονται – κυριολεκτικά – στα νερά του. Αλλά στο σημερινό γεωπολιτικό κλίμα, ακόμη και η προστασία του περιβάλλοντος έχει ενταχθεί στο πεδίο της διεθνούς αντιπαλότητας.

Ο Σεργκέι Οζνόμπιτσεφ, Διευθυντής του Ινστιτούτου Στρατηγικών Αξιολογήσεων, εξέφρασε αμφιβολίες για το αν οι κοινές προσπάθειες με τη Γερμανία είναι εφικτές υπό τις παρούσες συνθήκες:

«Η εχθρότητα της Γερμανίας καθιστά τον συντονισμό εξαιρετικά δύσκολο. Ωστόσο, τα διακυβεύματα είναι πολύ υψηλά για να τα αγνοήσουμε. Με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, ο διάλογος πρέπει να γίνει».

«Η δημιουργία επαφών δεν θα είναι εύκολη και υπάρχει ελάχιστη πολιτική βούληση και από τις δύο πλευρές», είπε. «Ωστόσο, η σημασία αυτού του ζητήματος δεν μπορεί να υπερεκτιμηθεί. Ο διάλογος, όσο δύσκολος κι αν είναι, τελικά θα είναι απαραίτητος».

Εν τω μεταξύ, ο χρόνος μετρά αντίστροφα – όχι μόνο για εκείνα τα σκουριασμένα κελύφη, αλλά και για την κοινή θάλασσα που απειλούν να δηλητηριάσουν.