Μύθοι και αλήθειες για τον Κολοσσό της Ρόδου

Μαρτυρίες αρχαίων και μεσαιωνικών συγγραφέων για περίοδο εννέα περίπου αιώνων, όσο ο Κολοσσός ήταν πεσμένος σε ερείπια, μας δίνουν στοιχεία για το πότε κατασκευάστηκε, για τις διαστάσεις του, για την αιτία κατασκευής του, για την πτώση του και την μετέπειτα τύχη του.

Σύμφωνα με όλες τις μαρτυρίες, τον Κολοσσό κατασκεύασε ο γλύπτης Χάρης από την Λίνδο. Αναφέρεται ως μαθητής ενός από τους πιο ονομαστούς γλύπτες του 4ου αιώνα, του Λύσιππου. Η κατασκευή του αγάλματος συνδέεται άμεσα μ’ ένα σημαντικό γεγονός της ιστορίας της Ρόδου, την επιτυχημένη λύση της πολιορκίας της πόλης από τον Δημήτριο (305/4[;]π.Χ ).

Μετά το τέλος της πολιορκίας που εξασφάλισε στη Ρόδο την ανεξαρτησία και την τιμή της, οι Ρόδιοι έκαναν πολλά αφιερώματα στους θεούς, το σπουδαιότερο από τα οποία ήταν το περίφημο άγαλμα του ηλίου, ο Κολοσσός της Ρόδου, επειδή κυρίως στο θεό Ήλιο, προστάτη της Ρόδου απέδωσαν τη νίκη τους. Το άγαλμα πιθανώς να ήταν έτοιμο γύρω στα 292 π.Χ. Η κατασκευή του κόστισε περίπου 300 τάλαντα, σύμφωνα με τον ιστορικό Πλίνιο (23-79 μ.Χ.) τα oποία προήλθαν από την πώληση των πολιορκητικών μηχανών που είχε εγκαταλείψει ο Δημήτριος φεύγοντας,

Τρόπος κατασκευής του αγάλματος

Ο Κολοσσός ήταν κατασκευασμένος από ορείχαλκο και είχε ύψος 70 πήχεις, δηλαδή 30-32 μέτρα. Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος αναφέρει χαρακτηριστικά: «…ακόμα και σωριασμένος στο έδαφος, παραμένει ένα θαύμα. Λίγοι άνθρωποι μπορούν να αγκαλιάσουν με τα μπράτσα τους τον αντίχειρα αυτής της μορφής, που τα δάχτυλά της είναι μεγαλύτερα από τα περισσότερα αγάλματα».

Οι Ρόδιοι διέθεταν την κατάλληλη τεχνολογία για την κατασκευή ογκωδών, κολοσσιαίων ορειχάλκινων αγαλμάτων, όπως έχει φανεί από ανασκαφές χυτηρίων στην πόλη της Ρόδου. Ο Κολοσσός θα πρέπει να κατασκευάστηκε τμηματικά από ορειχάλκινα ελάσματα ύψους μέχρι 15 μέτρων τα οποία θα στερεώνονταν εσωτερικά με οπές. Εσωτερικά θα πρέπει να είχε γεμιστεί με σιδερένιες ράβδους και πέτρες.

Το κεφάλι του είναι πιθανό να έμοιαζε με το κεφάλι κολοσσικού αγάλματος του θεού Ήλιου που εκτίθεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ρόδου και το οποίο φέρει οπές για να στερεωθούν μεταλλικές ακτίνες.

Για λόγους στατικούς το δεξί χέρι του αγάλματος είναι πιθανόν να ήταν στερεωμένο στο κεφάλι, ενώ από στην άλλη πλευρά θα πρέπει να αντιστάθμιζε το βάρος μανδύας μακρύς. Όλες οι μαρτυρίες δείχνουν τον θαυμασμό και την εντύπωση των αρχαίων σχετικά με το μέγεθος. Ο Αντίπατρος της Σιδώνας (2ος αιώνας μ.Χ.), συγγραφέας ελληνοφοινικικής καταγωγής, συμπεριέλαβε τον Κολοσσό στον κατάλογό του με τα επτά θαύματα.

Σύμφωνα με τον Πλίνιο, ο Κολοσσός παρέμεινε όρθιος 66 χρόνια και έπεσε – σύμφωνα με μαρτυρία του Πολύβιου- όταν σεισμός τάραξε το νησί (Μαστραπάς Α., σ. 19). Ο γεωγράφος Στράβων που πέρασε μετά το 226 π. Χ. από το νησί αναφέρει ότι: “κείται νυν από σεισμού πεσών, περικλασθείς γονάτων (= βρίσκεται δα τώρα σπασμένος από τα γόνατα κι έπεσε από το σεισμό.” (Παπαχριστοδούλου Χ.Ι, Ιστορία, σ.222, Μαστραπάς Α. Ο Κολοσσός, σ, 19).

Οι Ρόδιοι, όπως αναφέρει ο Πολύβιος (203-120 π.Χ.), ζήτησαν αρχικά οικονομική ενίσχυση για την ανακατασκευή του, αλλά τελικά δεν τον ξαναέφτιαξαν εξαιτίας κάποιου χρησμού που έλεγε: “μη κίνει τα κείμενα”, όπως εξηγεί ο Στράβων. (Μαστραπάς Α.,Ο Κολοσσός, σ.19, 20). Οκτακόσια ογδόντα περίπου χρόνια μετά το φοβερό σεισμό του έτους 227 που τον κατέστρεψε, το «θαύμα» αυτό του αρχαίου κόσμου βρισκόταν πεσμένο στη γη και αποτελούσε ένα από τα σημαντικότερα ιερά προσκυνήματα της ευρύτερης γεωγραφικής περιοχής του.

Όταν το 653 μ.Χ κατέλαβε τη Ρόδο ο χαλίφης των Αράβων Μωαβιά, πούλησε το χαλκό του αγάλματος σε έναν Εβραίο έμπορο από τη Συρία, που τον μετέφερε με εννιακόσιες καμήλες. “Η διάλυση και οριστική εξαφάνιση κάθε ίχνους του Κολοσσού, κατά την καθοριστική αυτή για την ύπαρξη της πόλης χρονική στιγμή της κατάρρευσης του παλαιοχριστιανικού κόσμου, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ως ενέργεια συμβολική, η οποία συνδέεται με τον μακροχρόνιο μαρασμό και την εγκατάλειψη των δημοσίων κτιρίων και των λαμπρών ειδωλολατρικών ναών στο κέντρο της πόλης, που οδήγησε βαθμιαία στην ολοκληρωτική καταστροφή του αρχαίου αρχιτεκτονικού και πολεοδομικού σχέδιου”, σχολιάζει η Κ. Μανούσου-Ντέλλα.

Ο χώρος στον οποίο βρισκόταν το άγαλμα

Σημαντικό πρόβλημα για τους ερευνητές είναι ακόμα και σήμερα το πού ήταν τοποθετημένο το άγαλμα αυτό και πώς θα ήταν τα χαρακτηριστικά του. Σήμερα, μόνο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε. Σύμφωνα με τις επικρατέστερες απόψεις, δεν θα ήταν τοποθετημένο στο λιμάνι της Ρόδου, παρόλο που οι περισσότερες “αναπαραστάσεις”, επηρεασμένες από τις φανταστικές απεικονίσεις και “περιγραφές” δυτικοευερωπαίων περιηγητών από τον 16ο αιώνα, παριστάνουν τον Κολοσσό με τα πόδια ανοικτά στο λιμάνι της Ρόδου.

Το επίγραμμα, όμως που σώθηκε στην Παλατινή Ανθολογία (=συλλογή αρχαίων και βυζαντινών, ελληνικών επιγραμμάτων που καλύπτει την περίοδο δημιουργίας από τον 7ο αιώνα π.Χ. έως το 600 μ.Χ. και θεωρείται ότι συντάχθηκε τον 10ο αιώνα) και το οποίο πιστεύεται ότι βρισκόταν χαραγμένο στο κάτω μέρος του, προϋποθέτει μια μοναδική βάση και όχι δύο για την στήριξη των ανοιγμένων σκελών.

“αυτω σοι προς Όλυμπον εμακύνοντο κολοσσόν(=για σένα ως τον Όλυμπο έκαναν ψηλό τον Κολοσσό)/τόνδε Ρόδου ναίεται Δωρίδος, Αέλιε(=οι Δωριείς που κατοικούν στο νησί της Ρόδου, Θεέ Ήλιε), / χάλκεον ανίκα κυμα κατευνάσαντες Ενυούς(=όταν ανέτρεψαν το κύμα των εχθρών, παρόλο που τους κατάτρεχε η κατάρα της θεάς Ενυούς) / έστεψαν πάτραν δυσμενέων ενάροις (=έστεψαν με δόξα τη γενέτειρά τους Ρόδο)./ ου γαρ υπέρ πελάγους μόνον άνθεσαν, αλλά και εν γα,(=δεν τον στήσανε θεοκρέμαστο πάνω από τη θάλασσα μονάχα, αλλά και στέρεα πάνω στη γη)/ αβρόν αδουλεύτου φέγγους ελευθερίας(=φως ολόλαμπρο αδούλωτης λευτεριάς)./ τοις γαρ αφ’ Ηρακληος αεξηθεισι γενέθλας, πάτριος εν πόντω κην χθονί κοιρανία (=είναι κληρονομιά σ΄αυτούς που γαλουχήθηκαν από το γένος του θεού Ηρακλή στις στεριές και στις θάλασσες που κυβερνούμε) ” (Παλατινή ανθολογία τ.1.(1871) Vi, 171 στο Παπαχριστοδούλου Χ.Ι., Ιστορία, σ. 221).

Σύμφωνα μάλιστα με τον αρχαίο σχολιαστή του Στράβωνα “…όταν έπεσε κατέστρεψε πολλά σπίτια”. (Ματραπάς Α., Ο Κολοσσός, σ. 20).Άλλωστε, αν ο Κολοσσός βρισκόταν στο σημερινό Μαντράκι, θα είχε αχρηστέψει με την πτώση του όλο το λιμάνι πράγμα ολέθριο για μια πόλη, που ήταν ναυτική δύναμη, ενώγια την κατασκευή του θα ήταν αδύνατο το λιμάνι να είχε παραμείνει κλειστό για δώδεκα χρόνια.

Εξάλλου, ο Στράβων αναφέρει με σαφήνεια ότι τον είδε, μετά το σεισμό πεσμένο στη γη (δες παραπάνω στο : Η καταστροφή του αγάλματος). Σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη, το άγαλμα θα έπρεπε να βρισκόταν στη σημερινή παλιά πόλη, στο παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου, στη θέση του οποίου πιθανολογείται ότι βρισκόταν ναός αφιερωμένος στον Απόλλωνα -Ήλιο.

Εκεί, άλλωστε σε ανασκαφές δίπλα στο τούρκικο σχολείο απέναντι από το παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου έχουν βρεθεί κολοσσικό κεφάλι αγάλματος, που απεικονίζει το θεό Ήλιο και επιγραφή με κατάλογο ιερέων του θεού Ήλιου, που εκτίθενται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Ρόδου. Σ’αυτή τη θέση, που δεσπόζει στο λιμάνι είναι πολύ πιθανόν να ήταν τοποθετημένος ο Κολοσσός.

Η Κ. Μανούσου – Ντέλλα μάλιστα υποστηρίζει πως ο Κολοσσός θα μπορούσε να ήταν τοποθετημένος στο βορειοδυτικό άκρο της πρωτοβυζαντινής οχύρωσης του παλατιού του Μεγάλου Μαγίστρου, στο σημείο που δημιουργήθηκε ακρόπυργος από την ενσωμάτωση αρχαίας συμπαγούς βάσης, που επενδύθηκε με επικλινείς τοίχους από πωρόλιθο και η οποία θα μπορούσε να είναι η βάση στήριξης του αγάλματος του Κολοσσού.

“Σ΄αυτήν την περίπτωση το άγαλμα του Κολοσσού θα έπρεπε να ήταν στραμμένο προς τα ανατολικά, όπως κάθε άγαλμα της πόλης του Ήλιου και θα δέσποζε πάνω από τα αρχαία νεώρια, έχοντας τα κατάρτια των καραβιών κάτω από τα πόδια του, σε υψόμετρο ~ 23μ. από την επιφάνεια της θάλασσας”.(Μανούσου- Ντέλλα Κ., Το παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου…).

Ο θρύλος του Κολοσσού

Ο θρύλος του Κολοσσού ήταν τόσο μεγάλος στο Μεσαίωνα, ώστε η Ρόδος να αποκαλείται Κολοσσοί και οι κάτοικοί της Κολοσσαείς. Μερικοί πιστεύουν ότι και η “προς Κολοσσαείς” αποστολή του Αποστόλου Παύλου απευθύνεται στους Ροδίτες.

Ο θρύλος αυτός ήταν αιτία να ονομαστεί η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του προστάτη των Ιπποτών, που βρισκόταν απέναντι από το παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου , S. Johannes Colossensis και ο λατίνος αρχιεπίσκοπος να φέρει το προσωνύμιο “arhiepiscopus Colossensis”. Δυτικοί χρονογράφοι και περιηγητές από το τέλος του 14ου αιώνα και μετά με οδηγό τη φαντασία τους τοποθετούν το άγαλμα στην είσοδο του λιμανιού του Μανδρακίου της Ρόδου.

Ο Χ.Ι Παπαχριστοδούλου θεωρεί ότι αυτό έγινε επειδή παρεξήγησαν τη φράση του επιγράμματος που βρισκόταν στη βάση του Κολοσσού :ου γαρ υπέρ πελάγους μόνον άνθεσαν, αλλά και εν γα,(=δεν τον στήσανε θεοκρέμαστο πάνω από τη θάλασσα μονάχα, αλλά και στέρεα πάνω στη γη) (Παπαχριστοδούλου Χ.Ι, Η ιστορία της Ρόδου, σ. 221). Εξάλλου, όπως σημειώνει ο Α. Μαστραπάς πρόκειται για “υποθετικές αναπαραστάσεις επηρεασμένες από το αναγεννησιακό πνεύμα της εποχής με κύριο στόχο το εξωραϊσμό και την παράλληλη στροφή στον αρχαίο κόσμο”(Ματραπάς Α., Ο Κολοσσός, σ. 20).

Ο θρύλος για την ύπαρξη του Κολοσσού στο λιμάνι της Ρόδου φθάνει έως τις μέρες μας. Κατά καιρούς έχουν ανασυρθεί από το βυθό του λιμανιού του Μανδρακίου ογκώδη πέτρινα μορφώματα για τα οποία πολλοί κάνουν υποθέσεις ότι σχετίζονται με τον Κολοσσό.