Τσάρος Αλέξιος: Σκληρός αλλά μεταρρυθμιστής

Πολύ θρησκόληπτος, αλλά και προληπτικός. Σκληρός, αγενής και παράλογος. Ταυτόχρονα όμως, ένας από τους πιο μορφωμένους και ευφυείς ηγεμόνες του καιρού του. Αυτός ήταν που άρχισε τις μεταρρυθμίσεις, οι οποίες κατέστησαν τη Ρωσία μεγάλη ευρωπαϊκή δύναμη.

Τον αποκαλούσαν Σιωπηλότατο. Ήταν βαθιά πιστός, δεν παραβίαζε ούτε μια νηστεία, Δευτέρα, Τετάρτη και Παρασκευή δεν έτρωγε τίποτα και έπινε μόνο νερό. Στη διάρκεια της νηστείας παρακολουθούσε όρθιος τη Λειτουργία πέντε και έξι ώρες, έκανε μερικές φορές ως και χίλιες μετάνοιες, ενώ στις μεγάλες γιορτές χίλιες πεντακόσιες.

Μίσος για τους Βογιάρους

Τον έλεγαν Σιωπηλότατο επειδή τον χαρακτήριζε η χριστιανική πραότητα. Η αλήθεια είναι, πως όχι πάντα. Από καιρό σε καιρό αυτή η πραότητα εναλλασσόταν με εκρήξεις «μοναρχικού» θυμού. Ηταν ικανός ακόμη και να αισχρολογήσει μέσα στο Ναό του Θεού, ή να ρίξει μια κλωτσιά σε κάποιον Βογιάρο (φεουδάρχες-αριστοκράτες). Με τους Βογιάρους ειδικά, οι σχέσεις του δεν ήταν καθόλου απλές.

Μια φορά ο τσάρος, ο οποίος υπέφερε από παχυσαρκία, κάλεσε έναν γερμανό γιατρό για να του κάνει μια θεραπεία, περίπου σαν δερμοαναρρόφηση. Αισθάνθηκε ανακούφιση και τότε κάλεσε τους Βογιάρους να δοκιμάσουν την ίδια μέθοδο. Ο Βογιάρος Στρεσνιέφ δεν δέχτηκε, επικαλούμενος την προχωρημένη ηλικία του. Τότε ο τσάρος έβαλε να τον κτυπήσουν. Αργότερα ωστόσο τον γέμισε με δώρα, σε μια προσπάθεια να αποκαταστήσει τις σχέσεις του με τον ηλικιωμένο ευγενή. Ήταν ένα παράδειγμα της πολιτικής του καρότου και του μαστιγίου.

Κάποτε ο τσάρος κατάφερε να μαλώσει ακόμη και με τον καλύτερο φίλο του, πατριάρχη Νίκωνα. Ο πατριάρχης ήταν κάπως υπερφίαλος, γεγονός που ερέθιζε τον τσάρο. Μάλωσαν μέσα στην εκκλησία Μεγάλη Παρασκευή, εξαιτίας κάποιων λεπτομερειών του εκκλησιαστικού τελετουργικού. Ο Αλεξέι Μιχάηλοβιτς αποκάλεσε τον πατριάρχη μουζίκο (χωριάτη) και γιό πόρνης. Γενικά και ο Νίκων ήταν αθυρόστομος, αλλά αυτή τη φορά συγκρατήθηκε.

Μπαλέτο χωρίς μουσική;

Αλλά και τι πάθη διαδραματίζονταν λόγω της αγάπης του τσάρου για το θέατρο! Ο Αλεξέι Μιχάηλοβιτς και ειδικά η νεαρή γυναίκα του, τσαρίνα Νατάλια Ναρίσκινα, ήθελαν πολύ να παρακολουθήσουν τις «κωμωδίες δράσης» σπίτι τους, στο παλάτι. Όμως οι «γαλλικοί χοροί» ήταν μια ψυχαγωγία άσεμνη και αμαρτωλή για έναν ορθόδοξο μονάρχη. Τότε ο τσάρος βρήκε τη λύση. Επέτρεψε το μπαλέτο, αλλά χωρίς τη συνοδεία μουσικής. Καθότι, για έναν αληθινό χριστιανό υφίσταται μόνο η θρησκευτική μουσική ενώ όλα τα υπόλοιπα προέρχονται εκ του πονηρού.

Έτσι, του παρουσίασαν το μπαλέτο μέσα σε σιγή! Την κατάσταση όμως έσωσε ο πνευματικός του Αλεξέι Μιχάηλοβιτς. Αυτός επέτρεψε τη μουσική, παίρνοντας ο ίδιος το αμάρτημα του πνευματικού του τέκνου. Ενώ θυμήθηκε παράλληλα ότι μουσική και χοροί υπήρχαν και στο παλάτι των γνήσιων ορθοδόξων βυζαντινών αυτοκρατόρων. Άρα λοιπόν, μπορεί να τα έχει και ο αυτοκράτορας. Μια και, ο ηγεμόνας της Μόσχας δεν είναι παρά ο κληρονόμος του βυζαντινού, ο συνεχιστής.

Η διαδικασία επιλογής της συζύγου έγινε με ιδιότυπο τρόπο. Όταν ο τσάρος αποφάσισε να παντρευτεί, του διάλεξαν από διακόσιες κοπέλες τις έξι πιο όμορφες, και από αυτές ο τσάρος διάλεξε μία, την Ευθυμία Βσεβολόζσκαγια. Όταν όμως του την έφεραν για να την αξιολογήσει, η βασιλική νύφη λιποθύμησε. Από το συγκεκριμένο συμβάν εξήγαγαν το συμπέρασμα ότι αυτή πάσχει από επιληψία και την εξόρισαν στη Σιβηρία. Έμεινε σε όλη τη ζωή της ανύπαντρη, γιατί κανείς δεν αποφάσιζε να αρραβωνιαστεί με εκείνη, με την οποία σχεδόν είχε αρραβωνιαστεί ο τσάρος.

Όλη η ζωή στη Ρωσία περιστρεφόταν γύρω από τον τσάρο. Το παλάτι του ήταν η ίδια η Ρωσία, στην κυριολεξία. Βλέποντάς το έστω με μια γρήγορη ματιά, ακόμη και με προκατειλημμένη διάθεση, ήταν αρκετό να καταλάβει κανείς ότι βρισκόταν σε απόλυτη τάξη. Ο δούκας Τσαρλς Καρλάιλ που είχε επισκεφθεί τη Μόσχα (1663-1664) με διπλωματική αποστολή από την αγγλική κυβέρνηση, έγραψε: «Το παλάτι του ηγεμόνα της Μόσχας είναι τόσο όμορφο και επικρατεί σε αυτό τόση τάξη, που είναι αμφίβολο ότι μπορεί να βρεθεί έστω ένας από όλους τους χριστιανούς ηγεμόνες ο οποίος να ξεπερνά στο θέμα αυτό, εκείνον της Μόσχας. Τα πάντα είναι συγκεντρωμένα δίπλα από το παλάτι. Οι υπήκοοι, επηρεασμένοι από τη λάμψη του, το αντιμετωπίζουν με δέος…».

Το δέος αυτό μπορούσε να φτάσει πολύ μακριά. Οι υπήκοοι πραγματικά ήταν έτοιμοι να κάνουν οτιδήποτε για χάρη του Αλεξέι Μιχάηλοβιτς. Να πως περιέγραφε ο ίδιος μια από τις διασκεδάσεις του στο χωριό Κολόμενσκογε: «Στέλνω τους χαμηλόβαθμους αξιωματούχους για μπάνιο κάθε πρωί στη λίμνη… όποιος δεν προλάβει την επιθεώρησή μου, τον στέλνω τέλος πάντων και αυτόν για μπάνιο, μετά από αυτό γίνομαι εύσπλαχνος. Μαθαίνω πως μερικοί επίτηδες αργοπορούν για να αποφύγουν αυτή τη διαδικασία του μπάνιου που προηγείται του φαγητού».

Καθότι αυτό συνέβαινε το χειμώνα, το αστείο του τσάρου μοιάζει πολύ σκληρό. Όμως το προσωπικό δεν του κράταγε κακία. Άλλωστε, αν δεν κάνεις μπάνιο, δεν θα φας. Και γενικότερα, τα αστεία από τον τσάρο θεωρούνταν μεγάλη τιμή. Ας φανταστεί κανείς αυτή τη σκηνή: Μεγάλοι άνθρωποι, δημόσιοι υπάλληλοι, να πηγαίνουν βιαστικά το πρωί στη λίμνη Κολόμενσκογε γνωρίζοντας ότι εκεί θα τους ταπεινώσουν, θα τους βάλουν να κάνουν μπάνιο στο παγωμένο νερό… Και μετά, με ευγένεια τους προσφέρουν φαγητό. Αυτοί, την ίδια στιγμή, να μην παραπονούνται, αλλά αντίθετα να χαίρονται.

Η βασιλεία του κράτησε πολύ και μέσα σε αυτό το διάστημα πρόλαβε να κάνει πολλά. Ήταν αυτός που εισήγαγε τα χάλκινα νομίσματα. Προηγουμένως κυκλοφορούσαν μόνο ασημένια και χρυσά. Επί της διακυβέρνησής του ψηφίστηκε η πρώτη δέσμη ρωσικών νόμων το 1649, οι οποίοι προέβλεπαν ανάμεσα στα άλλα την ποινή της εξορίας στη Σιβηρία για το κάπνισμα, και αυτή της εκτέλεσης για όσους πουλάνε καπνό. Επίσης, απαγορευόταν στα παιδιά να παραπονιούνται στους γονείς.

Υπογραμμίζονταν, ακόμα, οι διαφορές μεταξύ ανδρός και γυναικός: Για τη δολοφονία του συζύγου της η γυναίκα απειλείτο με βασανιστικό θάνατο, ενώ όσον αφορά τον άντρα, για τη δολοφονία της γυναίκας του έπρεπε απλώς να μετανοήσει. Τέλος, το Μυστικό Διάταγμα, από το οποίο γεννήθηκαν όλες οι ρωσικές μυστικές υπηρεσίες, ήταν επίσης δικό του δημιούργημα.

Και μια ακόμη λεπτομέρεια. Ο Αλεξέι Μιχάηλοβιτς, αντίθετα με τους προκατόχους του, ήταν μορφωμένος. Πρώτος αυτός άρχισε να υπογράφει τα τσαρικά διατάγματα. Πολλές φορές λέγεται ότι τις μεταρρυθμίσεις στη Ρωσία τις ξεκίνησε ο Μεγάλος Πέτρος και πως μέχρι τότε η χώρα ήταν ένα υπανάπτυκτο εσωστρεφές κράτος. Στην πραγματικότητα επί Μεγάλου Πέτρου ήταν η εποχή που οι μεταρρυθμίσεις εξελίχθηκαν σε πλήρη κλίμακα. Ο Πέτρος απλώς συνέχισε αυτό που ξεκίνησε ο Αλεξέι Μιχάηλοβιτς. Χωρίς τον πατέρα του, τίποτα δεν θα είχε προχωρήσει.