Αγία Φωτεινή Μαντινείας: Το πέτρινο αρχιτεκτονικό παράδοξο της αρκαδικής γης

Μέσα στον κάμπο της αρχαίας Μαντινείας, στην καρδιά της αρκαδικής γης (περίπου 12 χιλιόμετρα από την Τρίπολη), δεσπόζει με την παρουσία του ένα πέτρινο αρχιτεκτονικό παράδοξο. Είναι μία εκκλησία που στέκει επιβλητική ανάμεσα σε ερείπια αρχαίων ναών.

Κτίσμα βυζαντινό και αρχαιοπρεπές μαζί – που όμοιό του δεν υπάρχει πουθενά – έχει χαρακτηριστεί ως η πιο ανορθόδοξη εκκλησία της Ελλάδας. Άλλοι την ονομάζουν «ακαθόριστο αρχιτεκτονικό σύμπλεγμα», άλλοι «έκτρωμα» και άλλοι «θαύμα του αιώνα». Τελικά, τι ακριβώς είναι ο ιερός ναός της Αγίας Φωτεινής Μαντινείας;

Χωρίς ίχνος τσιμέντου!

Το σχέδιο της Αγίας Φωτεινής είναι κράμα διαφορετικών ρυθμών, που προέρχονται από την ελληνική λαογραφική παράδοση και την κλασική αρχαιότητα, όπως επίσης από την Αίγυπτο και το Βυζάντιο. Είναι κτισμένη με απλά, ντόπια, φυσικά υλικά (πέτρα, μάρμαρο, ξύλο, κεραμίδια) χωρίς καθόλου τσιμέντο. Χαρακτηρίζεται ως ένα πρωτότυπο τόλμημα που πραγματοποιήθηκε από τον Κώστα Παπαθεοδώρου, αρχιτέκτονα και αγιογράφο, μαθητή του γνωστού αρχιτέκτονα και στοχαστή Δημήτρη Πικιώνη, στον οποίον οφείλουμε τη διαμόρφωση των χώρων γύρω από τον βράχο της Ακρόπολης και των μονοπατιών των λόφων του Φιλοπάππου, του Αρείου Πάγου, των Μουσών και των Νυμφών.

Όπως αναφέρει το arcadiaportal.gr, ο Κώστας Παπαθεοδώρου σχεδίασε και έκτισε την εκκλησία με μεράκι και πολλή προσωπική εργασία αποκαλώντας την έργο ζωής. Τα θεμέλια του ναού μπήκαν το 1970 και το εξωτερικό του τελείωσε το 1973. Έκτοτε η εκκλησία (που ανήκει στον Μαντινειακό Σύνδεσμο) συνεχίζει να εξελίσσεται και να διακοσμείται, όπως επίσης να αποτελεί την απόλυτη προτίμηση των ντόπιων για την τέλεση γάμων.

Άγιοι σαν αρχαίοι Έλληνες

Το επίτευγμα του αρχιτέκτονα είναι ότι κατόρθωσε να κάνει έναν πολύ ιδιαίτερο συγκερασμό ανόμοιων στοιχείων. Ο επισκέπτης αναρωτιέται πώς γίνεται να συνδυάζονται με έναν μοναδικό τρόπο ψηφιδωτά δάπεδα, που απεικονίζουν αρχαίους μύθους και χριστιανικές ιστορίες,εσωτερικές καμάρες, κίονες και αετώματα, το κλασικό οκταγωνικό βυζαντινό σχέδιο μαζί με στοιχεία από τα ντόπια φτωχά καλύβια. Οι εκπλήξεις βέβαια δε σταματούν στο εσωτερικό του ναού. Ο περίβολός του είναι διακοσμημένος με αρχαιοελληνικές κατασκευές, ενώ οι αγιογραφίες του θυμίζουν και αυτές αρχαία Ελλάδα, με τα πρόσωπα των αγίων να παραπέμπουν σε αρχαίους Έλληνες φιλόσοφους.

Οι φήμες λένε ότι ανάμεσα στα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν για να κτιστεί η εκκλησία συγκαταλέγονται ερείπια αρχαίων ναών και Σεραπείων της περιοχής (ναοί λατρείας του Σέραπι, ελληνοαιγυπτιακής θεότητας που θεωρούνταν μείγμα του Όσιρι, του Δία, του χθόνιου Πλούτωνα και του ταυρόμορφου θεού Άπι), ενώ το ίδιο το κτίσμα πατάει επάνω στα θεμέλια αρχαίου ναού.

Οι ιδιορρυθμίες της εκκλησίας οδήγησαν σε ποικίλες (αντικρουόμενες) κριτικές αλλά και σχόλια θαυμασμού από Έλληνες και ξένους ειδικούς σε θέματα τέχνης. Προκάλεσαν όμως και την επέμβαση της Εκκλησίας, η οποία απαίτησε – αρκετά χρόνια αργότερα – τη μερική αντικατάσταση των αγιογραφιών.

Προκλητικά θεωρήθηκαν και τα οικοδομήματα που κτίστηκαν γύρω από τον ναό: Το αρχαιοπρεπές Ηρώον Μαντινείας (προς τιμήν των πεσόντων για την πατρίδα) και το Φρέαρ του Ιακώβ, μια εντυπωσιακή περίστηλη κρήνη που συμβολίζει τη συνάντηση του Ιησού με τη Σαμαρείτιδα Αγία Φωτεινή. Τα τρία κτίσματα (ναός, Ηρώον, Φρέαρ) συμβολίζουν την Αγία Τριάδα. Δεν υπάρχει τίποτα τυχαίο στα σχέδια του ναού: Και η παραμικρή λεπτομέρεια ακολουθεί την φιλοσοφική αντίληψη του αρχιτέκτονα.

Η Αρκαδία κρατάει τα μυστικά του Θεού;

Ο Αρκάς σε καταγωγή Κώστας Παπαθεοδώρου πήγε στον Μοριά μετά από πρόσκληση του Μαντινειακού Συνδέσμου για να κάνει ένα κτίσμα που να ανταποκρίνεται στον χώρο και την ιστορικότητά του. Ο συγκεκριμένος τόπος δεν είναι καθόλου τυχαίος. Σύμφωνα με τους μύθους, η Αρκαδία κρύβει ένα μεγάλο μυστικό: Λέγεται πως εκεί γεννήθηκε η ζωή. Οι Ρωμαίοι την ονόμαζαν «Κιβωτό του Θεού», ενώ η ελληνική μυθολογία τη θεωρεί γενέτειρα του Πάνα. Οι χάρες της ενέπνευσαν στους πνευματικούς κύκλους της εποχής της Αναγέννησης το κίνημα του Αρκαδισμού.

Η αινιγματική φράση «et in Arcadia ego» (και εγώ στην Αρκαδία) χρησιμοποιήθηκε χωρίς προφανή λόγο σε ζωγραφικούς πίνακες εκείνης της εποχής. Κάποιοι λένε ότι η όλη ουσία βρίσκεται στον αναγραμματισμό της: «I tengo Arcana Dei» (κρατώ τα μυστικά του Θεού). Αν είναι αλήθεια, τότε η Μαντινεία μοιάζει να είναι ιδανικός τόπος για να κτιστεί μια τόσο ασυνήθιστη εκκλησία.

Φωτογραφίες: Μιχ.Πίσσας Κείμενο: Golden Magazine